ეს საცოდავი სამართლიანობა! მისი საზღვრები მთებსა და მდინარეებზე გადის,

რაც პირინეის აქეთ სამართლიანია, პირინეის იქით უსამართლობად ითვლება
პასკალი.

სწორედ ასეთია სამართლიანობა - სუბიექტური, ცვალებადი დამოკიდებული, გეოგრაფიულ საზღვრებზეც კი.

სამართლიანობის ცნების ჩამოყალიბება პრაქტიკულად შეუძლებელია. აღნიშნავენ მხოლოდ ერთს, რომ სამართლიანობას არ შეიძლება ჰქონდეს ზოგადი, უნივერსალური ცნების პრეტენზია. და ეს სრული ჭეშმარიტებაა.
მიუხედავად ამისა, გავბედავ და ვიტყვი, რომ სამართლიანობა წარმოადგენს ფასეულობით ღირებულებას, ერთ-ერთს იმ მიზნებიდან, რომელსაც ადამიანი ისახავს უკეთესი ცხოვრების მისაღწევად. “სამართლიანობა შეიძლება განვიხილოთ, როგორც “დიდი, კეთილი საქმე”, რომელსაც ცდილობს, რომ იცნობდეს კაცობრიობა” – აღნიშნავდა დენის ლოიდი. ჩემი აზრით, ეს “დიდი” და “კეთილი საქმე” შეიძლება წარმოადგენდეს, როგორც საშუალებას ისე თვითმიზანსაც. მაგალითად, ჩვეულებრივი ადამიანური ბედნიერება, რომლის მიღწევაც, დამეთანხმებით, ყველა ჩვეულებრივი (და ნორმალური) ადამინის მიზანია, და ჩვეულებრივი ადამიანური თავისუფლება, რომელიც გარკვეულწილად წარმოადგენს მის მიღწევის საშუალებას.
სამართლიანობა, როგორც ღირებულებით ფასეულობათა სისტემა, იცვლება დროისა და მდგომარეობის მიხედვით. მაგრამ ფაქტია, რომ ყოველთვის არსებობდა (და არსებობს) ერთი გლობალური მიზანი, რომელიც უნდა იყოს საწყისი, როგორც საზოგადოებრივი ურთიერთობის, ასევე სამართლისათვის. და ეს გლობალური მიზანი არის სწორედ, სამართლიანობა.
არსებობს მოსაზრება, რომ ნებისმიერ საზოგადოებას გააჩნია ღირებულებათა იერარქია, “თანაც ზოგიერთი მათგანი, ხშირად, საშუალებაა მეორეს – უფრო მაღალი ღირებულების მისაღწევად. მიიჩნევა, რომ საბოლოოდ სწორედ ეს მიიყვანს ადამიანს ე.წ. “აბსოლუტურ სიკეთემდე”. ”აბსოლუტური სიკეთე” იმდენად აბსტრაქტული ცნებაა, რომ მისი მნიშვნელობის არა თუ გაგება, წარმოდგენაც კი სცილდება ადამიანური, ყოველ შემთხვევაში ჩემი, ცნობიერების საზღვრებს. თუმცა შემიძლია ვივარაუდო , რომ “აბსოლუტური სიკეთის” მწვერვალი სამართლიანობაა. თუნდაც იქიდან გამომდინარე, რომ თავად არისტოტელე მიიჩნევდა სამართლიანობას ღირებულებათა იერარქიის უმაღლეს საფეხურად. თუმცა არსებობს განსხვავებული მიდგომაც: “ღირებულება ასახავს დიდ და აბსტრაქტულ საბოლოო მიზანს, რომელიც თავის მხრივ არ აყალიბებს საშუალებას”.
სამართლიანობა სამართლის ღირებულებითი მასშტაბია (არისტოტელე).
სამართლიანობის იდეა ხშირად ასოცირდება სამართალთან. მაგრამ სამართლიანობა ბევრად უფრო ფართო ცნებაა, ვიდრე სამართალი და შეიძლება მისი პრინციპების “მოხმობა”, ყოველთვის როცა არსებობს რაიმე წესების ერთობლიობა. სამართალი უნდა “განასახიერებდეს” სამართლიანობას, რადგან ნორმა რომელიც არ არის სამართლიანი თავისივე თავის უარყოფაა, იქიდან გამომდინარე, რომ საზოგადოებაში მისი რალიზების პროცენტი ძალინ დაბალია (თუმცა ეს არ ნიშნავს, რომ უსამართლო ნორმები არ არსებობენ). პირადად მე მიმაჩნია, რომ ზოგადად ნორმა უნდა იყოს კერძო გამოხატვა სამართლიანობის საერთო (და საყოველთაო) მისწრაფებისა.
სამართალსა და სამართლიანობას შორის საკმაოდ კონტრასტული მიჯნაა. მაგალითად, საარჩევნო უფლება, რომლითაც შეიძლება სარგებლობდეს ადამიანი, რელიგიური ეთნიკური და თქვენ წარმოიდგინეთ, ქონებრივი ნიშნის მიხედვითაც (ვგულისხმობ პასიურ საარჩევნო უფლებას), შეიძლება ფორმალურად რეალიზებული იყოს სამართლის მიერ, მაგრამ შეიძლება კი არჩევნებში მონაწილე სუბიექტთა ასეთ კლასიფიკაციას ვუწოდოთ სამართლიანი?!
ხშირად ისმევა კითხვა - სამართლიანია თუ არა თავად მოქმედი ნორმები? აღიარებულია, რომ ნორმაც შეიძლება იყოს უსამართლო. კანონიერი უსამართლობა სამართლის სერიოზული და დღესაც აქტუალური პრობლემაა. არისტოტელეს აზრით, ყველაფერი უსამართლო - უკანონოა. ”იდეა ის არის, რომ უსამართლო კანონი - კანონი არ არის”, - განმიმარტა ერთხელ ერთმა მეგობარმა.
რასაკვირველია, თავისუფალი “გამოყენებით” კანონმაც შეიძლება დაკარგოს თავისი სამართლიანობის არსი, მაგრამ არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ამით ის არ შეწყვეტს კანონად ყოფნას, მისივე მკაცრი გამოყენებითი დანიშნულების გამო. არც ის უნდა დაგვავიწყდეს, რომ კანონს ყველა თავისებურად კითხულობს და აღიქვამს ისე, როგორც მას აწყობს. სწორედ ამაშია ნორმის “ხიბლიც”. ამდენად უსამართლოდ შეიძლება ჩაითვალოს ნებისმიერი ნორმა და ეს დამოკიდებულია ნორმის ადრესატის მოთხოვნილებაზე, აღიქვას ნორმა მისივე რეალობიდან გამომდინარე ან აღიქვას ის ობიქტურად. ანდრე მორუა აღნიშნავდა – “კანონი მაშინ იქნება უსამართლო, როცა იქნება აბსურდული, და იქნება აბსურდული, როცა მისი აღქმა არ დაეფუძნება საღ აზრს.” ესეც ერთგვარი გადაწყვეტა დიდი პრობლემისა. თუმცა არ შემიძლია არ აღვნიშნო, რომ ანდრე მორუას ეს გენიალური ფრაზა ყველა კანონზე არ ვრცელდება. მაგალითად, კანონი, რომელიც არღვევს ადანიანის ბუნებით უფლებებსა თავისუფლებებს თავისთავად უსამართლოა და არ შეიძლება მისი უსამართლობის “ხარისხის” განსაზღვრა იმით, თუ რამდენად ეფუძნება მისი აღქმა საღ აზრს.
როგორც უკვე აღვნიშნე, სამართლიანობა იცვლება დროსთან ერთად (ან დროის მიხედვით). მაგალითად, ძველი ბერძნები სამართლიანობად უთანასწორობას მიიჩნევდნენ. დღეს კი თანასწორობა სამართლიანობის არსს შეადგენს. მართალია იურისტები მკაცრი ტონით აღნიშნავენ, რომ სამართლიანობა არ უნდა გავაიგივოთ თანასწორობასთან, მაგრამ ეჭვგარეშეა, რომ თანასწორობა სამართლიანობის შინაარსის ერთ-ერთი განმსაზღვრელია. თანასწორობის პრინციპს ქრისტიანულ რელიგიაში განსაკუთრებული ადგილი უკავია.